پوشش زن در گستره تاریخ

حجاب | چهارشنبه هفتم مهر ۱۳۸۹ - 17:30

یکی از امتیازات انسان، در مقایسه با موجودات دیگر، تهیه پوشش مناسب برای اندام خویش است . بر این اساس، لباس پوشیدن یکی از شؤون و ویژگی‏های انسان است . لباس، افزون بر حفظ انسان از سرما و گرما و برف و باران و یاری دادن وی در حفظ عفت و شرم، در آراستگی و زیبایی آدمی نیز نقشی مهم ایفا می‏کند و می‏توان آن را نشان دهنده گرایش اعتقادی فرد و تعلق وی به فرهنگی خاص دانست . قرآن کریم ضمن نعمت و هدیه خداوند خواندن لباس به کارکردهای مختلف آن اشاره می‏کند و می‏فرماید: «ای فرزندان آدم، برای شما لباسی فرو فرستادیم که اندام شما را می‏پوشاند و مایه زینت‏شما است و لباس تقوا بهتر است . این از آیات خداوند است . باشد که متذکر شده پند گیرید .» (1) 
در این راستا، پوشش اعضای جنسی به دلایل گوناگون از اهمیت‏بیش‏تری برخوردار است . برابر متقن‏ترین کتاب آسمانی، قرآن و دیگر کتب مقدس، تاریخ رویکرد آدمیان به پوشش از نخستین انسان‏ها یعنی حضرت آدم و حوا آغاز می‏شود . در قرآن کریم آمده است: «فلما ذاقا الشجرة بدت لهما سواتهما و طفقا یخصفان علیهما من ورق الجنة; و آنگاه که آدم و حوا از آن درخت ممنوع چشیدند، پوشش خود را از دست دادند [عورتشان آشکار گردید] و به سرعت‏با برگ درختان بهشتی خود را پوشاندند .» (2) 
در کتاب مقدس نیز می‏خوانیم: «چون زن دید که آن درخت‏برای خوراک نیکو است و به نظر خوش‏نما و درختی دلپذیر، دانش افزا . پس از میوه‏اش گرفته بخورد و به شوهر خود نیز داد و او خورد . آنگاه چشمان هر دوی ایشان باز شد و فهمیدند که عریانند . پس برگ‏های انجیر به هم دوخته، سترها برای خویشتن ساختند . . . . و خداوند، رخت‏ها برای آدم و زنش از پوست‏بساخت و ایشان را پوشانید . (3) 
بر اساس پژوهش‏ها، از آغاز پیدایش انسان، هر یک از زن و مرد کوشیده است تا پوشش مناسب خود را تهیه کند . آدمی نخست‏با برگ درختان، سپس با پوست‏حیوانات و بعدها با دست‏بافت‏های خود، خویش را پوشاند . (4) تمام کسانی که زندگی بشر و تحولات آن را ارزیابی کرده‏اند . بر این تلاش تاکید ورزیده‏اند; برای نمونه دکتر شیبانی در کتاب «تاریخ تمدن‏» ، با اشاره به این که تمدن سومری‏ها از نخستین تمدن‏های بشری است، می‏نویسد: «نخستین دسته‏ای از نژاد انسان که در این نواحی متمرکز شدند و نخستین شهر حقیقی را بنا نهادند، سومری‏ها بودند; و چون سرزمین آن‏ها بی‏اندازه حاصلخیز بود، در سال دو مرتبه محصول برداشت می‏نمودند و به گله‏داری و پرورش دام می‏پرداختند و از الاغ و گوسفند و بز و گاو نر استفاده می‏کردند . از پشم و کرک بز پارچه تهیه می‏نمودند و از پارچه‏های کتانی که به آن نام گاد، (gud) می‏دادند، البسه (انواع لباس) درست می‏کردند .» (5) 
خوشبختانه با پیشرفت صنعت و دست‏یافتن به منابع و ابزار جدید، پوشش نیز از تغییرات تکاملی بهره‏مند گردید و انسان به پوشاک مناسب‏تر دست‏یافت . نکته قابل توجه آن است که اگر چه حیات آدمیان از همان آغاز با «پوشش‏» پیوند خورده است، به دلیل وجود نوعی احساس حیای طبیعی در جنس ماده، زنان در طول تاریخ در امر پوشش تلاش و جدیت‏بیش‏تر از خود نشان داده‏اند . (6) دانشمندان، در مورد علت اشتیاق و جدیت‏بیش‏تر زنان، نظرهای گوناگون ارائه داده‏اند; بسیاری ریشه اشتیاق بیش‏تر زنان به پوشش را طبیعت آنان دانسته‏اند . دکتر فخری، دانشمند فیزیولوژیست مصری، در این باره می‏نویسد: نوعی احساس حیا در حیوانات وجود دارد; زیرا میل به اختلاط جنسی در حیوانات به صورت ادواری است; یعنی در مقاطع خاصی از زمان چنین میلی وجود دارد و در مقاطع دیگر زمانی تمایلی به آمیزش جنسی در آنان به چشم نمی‏خورد . در چنین مواقعی، آنان نوعی احساس حیای تناسلی دارند . بنابراین، ممکن است‏بگوییم اصل و مبدا احساس حیا، همان احساس طبیعی جنس ماده در مورد حیا است و به همین جهت، می‏بینیم نوع احساس حیا در زنان از مردان قوی‏تر است . (7) ویل دورانت نیز می‏گوید: «شرمگینی، خاص نوع انسان نیست و شباهت آشکاری دارد به کراهت‏حیوان ماده از جفت‏شدن در غیر فصل جفت‏جویی یا خارج از حد معتاد آن . مسلما ریشه شرمگینی نیز از همین جا است .» (8) 
در مقابل، ویلیام جیمز، روان‏شناس معروف، حیا را امری اکتسابی می‏داند و می‏نویسد: «زنان دریافتند که دست و دلبازی مایه طعن و تحقیر است و این امر را به دختران خود یاد دادند . . . .» یکی از محققان سبب گرایش زنان به حیا را چنین توضیح داده است: «خودداری از انبساط و امساک در بذل و بخشش، بهترین سلاح برای شکار مردان است . . . مرد جوان به دنبال چشمان پر از حیا است و بی آن که بداند، حس می‏کند که این خودداری ظریفانه از یک لطف و دقت عالی خبر می‏دهد .» (9) شوپنهاور نیز حیای زن را رهاورد پیمان پنهانی زنان برای افزایش ارزش و جذابیت‏خود و وادار ساختن مرد به جست و جو می‏داند . (10) 
طبق این دیدگاه، حیا امری غریزی نیست; به نوعی در نهاد زنان ریشه دارد و از سرشت‏خاص آنان بر می‏خیزد . 
به هر حال، به گواهی متون تاریخی، در میان اکثر قریب به اتفاق ملتها و کشورهای جهان حجاب زنان معمول بوده است . مؤرخان، به‏ندرت از اقوامی بدوی که زنانشان دارای حجاب مناسب نبوده یا برهنه در اجتماع ظاهر می‏شدند، نام می‏برند . تعداد این اقوام آن قدر اندک است که در مقام مقایسه قابل ذکر نیستند . (11) از این‏رو، می‏توان نتیجه گرفت: در اقوام بدوی و غیرمتمدنی که زنانشان حجاب مناسب نداشتند، وجود برخی موانع، سبب جلوگیری از بروز استعدادهای طبیعی و فطری زنان شده یا عواملی ناشناخته انحراف آنان از مسیر فطرت را رقم زده است . 
حجاب زنان در طول تاریخ، فراز و نشیب‏های بسیار دیده و در سایه فرهنگ‏ها و سلیقه‏های حاکمان و متنفذان مذهبی تشدید یا تخفیف پذیرفته، ولی هماره تداوم یافته و هیچ‏گاه به طور کامل از میان نرفته است . بسیاری از مؤرخان به گستردگی دامنه حجاب و رواج آن در بین زنان اشاره کرده‏اند . فرید وجدی با تصریح به قدمت‏حجاب، با استناد به دایرة‏المعارف لاروس، گزارشی مفصل از پوشاندن صورت و همه اندام‏ها توسط زنان یونانی و فنیقی ارائه می‏دهد و از رواج حجاب در میان زنان اسبرطا، سیبری، آسیای صغیر، فارس و عرب سخن می‏گوید . (12) 
ویل دورانت زنان بریتانیای جدید و جزیره برنئو را دارای حجاب کامل خوانده است . (13) راسل کیفیت‏حجاب در عصر ملکه ویکتوریا را شدید می‏شمارد . (14) و مهدی‏قلی هدایت از رواج حجاب در چین سخن می‏گوید . (15) 
بسیاری از متفکران، برابر آیات قرآن و کتاب مقدس - آدم و حوا بدون حضور ناظری بیگانه از برهنگی احساس شرم کردند و بدون آن که تحت تاثیر هیچ آموزه، فرمان یا تذکری قرار گیرند، به وسیله برگ‏های درختان بهشتی به سرعت‏خود را پوشاندند - راز رویکرد انسان به پوشش را نهاد و فطرت او دانسته‏اند; زیرا اولا، نخستین انسان‏ها به طور فطری به پوشش روی آورده‏اند . ثانیا، گزارش‏های موجود به خوبی اثبات می‏کند که حجاب زن در نقاط مختلف جهان به طور کامل رعایت می‏شده و در بعضی از موارد با شدت و سختی همراه بوده است . ثالثا، اگر اکنون نیز به لباس ملی کشورهای جهان بنگریم، معمول بودن حجاب زنان را به خوبی در می‏یابیم . آقای «براون واشنایدر» در کتابی به نام «پوشاک اقوام مختلف‏» تصویر لباس‏های ملی و رایج کشورهای مختلف جهان از عهد باستان تا قرن بیستم را به تفصیل ارائه کرده است . نگاهی کوتاه به این کتاب نشان می‏دهد یهودیان، مسیحیان، اعراب، یونانیان، اهالی رم، آلمان، خاور نزدیک و . . . حجاب را به طور کامل رعایت می‏کردند و اکثرا سر خویش را نیز می‏پوشاندند . برابر تصاویر این کتاب، کاهش تدریجی حجاب زنان از نیمه دوم قرن هیجدهم در اروپا آغاز شد; ولی حتی تا اواخر قرن نوزدهم، اروپاییان همچنان لباس بلند می‏پوشیدند و سر را نیز می‏پوشاندند . (16) 
متداول بودن حجاب در میان ملل مختلف که عقیده، مذهب و شرایط جغرافیایی متفاوت داشتند، نیز نشان دهنده تمایل فطری زنان به حجاب دانسته شده است . بسیاری از جامعه‏شناسان حجاب زن را مقتضای طبیعی جامعه بشری معرفی کرده‏اند . مونتسکیو می‏نویسد: «قوانین طبیعت‏حکم می‏کند زن خوددار باشد; زیرا مرد با تهور آفریده شده است و زن نیروی خودداری بیش‏تری دارد . بنابراین، تضاد بین آن‏ها را می‏توان با حجاب از بین برد و بر اساس همین اصل، تمام ملل جهان معتقدند که زنان باید حیا و حجاب داشته باشند .» (17) 
در نظر منتسکیو، از دست رفتن عفت زنان به قدری نواقص و معایب پدید می‏آورد و روح مردم را فاسد می‏کند که اگر کشوری بدان دچار گردد، در بدبختی‏های فراوان فرو می‏رود . به خصوص در حکومت دموکراسی از دست رفتن عفت‏سبب بزرگ‏ترین بدبختی‏ها و مفاسد می‏شود و اساس حکومت را از بین می‏برد . بدین جهت، «در جمهوری نه تنها اخلاق فاسد بلکه تظاهر به فساد اخلاق و سبکی را نیز منع کرده‏اند; چه آن که عشوه‏گری و طنازی که از بیکاری زن‏ها تولید می‏شود، نتیجه‏اش آن است که قبل از آن که خود زن‏ها را فاسد کند، دیگران را فاسد می‏نماید .» (18) 
با عنایت‏به تمایل فطری زن و نقش حیاتی پوشش زنان در کنترل و هدایت غرائز شهوانی در مسیر صحیح و جلوگیری از فساد و تباهی جامعه، پیامبران الاهی، هماهنگ با فطرت انسانی زنان، آنان را به حجاب فراخواندند و بدین وسیله اشتیاق درونی‏شان را با قوانین تشریعی استحکام بخشیدند . (19) 
آری، پروردگار جهانیان از یک سو گرایش به پوشش را در نهاد زنان به ودیعت گذارد; از سوی دیگر، پوشاک را در لابه‏لای نعمت‏های بیکرانش به بشر ارزانی داشت; و از سوی سوم «حجاب‏» را بر زنان واجب ساخت تا گوهر هستی «زن‏» در صدف پوشش صیانت گردد و جامعه از فرو افتادن به گرداب فساد و تباهی نجات یابد . قرآن کریم برهنگی و کنارگذاشتن لباس را دام شیطان معرفی می‏کند و انسان‏ها را از فروافتادن در چنین دامی بر حذر می‏دارد: «ای فرزندان آدم، مبادا شیطان شما را بفریبد آنچنان که پدر و مادر شما را از بهشت‏بیرون راند و لباسشان را از تنشان بیرون آورد تا عورتشان را به آن‏ها بنمایاند . همانا شیطان و گروه وابسته به او، شما را از جایی [یا به گونه‏ای] می‏بینند که شما آن‏ها را نمی‏بینید . ما شیاطین را اولیا و دوستان کسانی قرار دادیم که ایمان نمی‏آورند .» (20) 
از نظر تاریخی، شکل نوین بی‏حجابی از قرن نوزدهم آغاز شد . پس از رنسانس و انقلاب علمی صنعتی، به ویژه پس از جنگ جهانی دوم، به تدریج زمینه لازم در اروپا فراهم گردید و با وقوع نهضت‏به اصطلاح آزادی زنان! کنار گذاشتن حجاب مورد تشویق و تکریم قرار گرفت; به گفته ویل دورانت، فیلسوف تمدن‏نگار غرب، کارخانه‏داران بزرگ برای استفاده از نیروی کار ارزان قیمت زنان و حضور آنان در محیط کار، تبلیغات وسیعی را آغاز کردند و زنان نیز که از حقیقت امر ناآگاه بودند، برای دست‏یافتن به حقوق از دست رفته خویش تلاش فراوان کرده، موجی جدید به وجود آوردند که «نهضت زنان برای آزادی‏» نامیده شد و در باره ضرورت آن تبلیغات وسیعی در مطبوعات انجام گرفت . (21) دامنه این اقدامات کم‏کم کشورهای اسلامی را نیز فرا گرفت . نخستین کشور اسلامی که به صورت رسمی به کشف حجاب بانوان روی آورد، افغانستان بود . دومین کشور ترکیه بود که پس از سقوط دولت عثمانی، در سال 1313 منع حجاب در آن رسمیت‏یافت . در ایران نیز رضاخان، در هفدهم دی ماه 1314، به صورت رسمی کشف حجاب را اجرا کرد . 

پی‏نوشت: 

1 . اعراف (7): آیه 27 . 
2 . اعراف (7): آیه 22 . 
3 . تورات، سفر پیدایش، باب 3، آیات 6- 8 و 20 و 21 . 
4 . ویل دورانت در صفحه 155 نخستین جلد تاریخ تمدن درباره پوشاک انسان و تاریخ صنعت‏بافندگی می‏نویسد: از آن وقت که انسان توانست‏سنجاق و سوزن را بسازد، به بافندگی پرداخت; و نیز می‏توان گفت که، از وقتی که انسان بافندگی را آغاز کرد بر حسب ضرورت سوزن و سنجاق را ساخت; چون انسان تنها به این خشنود نبود که با پوست‏حیوانات خود را بپوشاند . با پشم گوسفند و الیاف گیاهان لباس‏هایی را برای خود تهیه کرد و همین لباس ساده است که جامه رد هندی و شنل یونانی و لنگ مصری قدیم و سایر اقسام گوناگون و جذاب لباس انسان را در عهدهای مختلف تشکیل داده است . در این هنگام است که بافندگی از مهم‏ترین هنرهای مخصوص زن گردیده است . دوک‏ها و ماسوره‏هایی که در میان عصر جدید به دست آمده، به خوبی نشان می‏دهد که صنعت عظیم بافندگی ریشه دوری دارد . 
5 . تاریخ تمدن، نظام الدین مجیر شیبانی، ص 43 . 
6 . المراة و فلسفة التناسلیات، فخری، ص 278، لذات فلسفه، ویل دورانت، ص 129 . 
7 . المراة و فلسفة التناسلیات، فخری، ص 278 و 280 و 289 . 
8 . لذات فلسفه، ویل دورانت، ترجمه عباس زریاب، ص 129 . 
9 . همان، ص 129 . 
10 . حسینی نجفی، ص 116 . 
11 . النادر کالمعدوم; موارد کمیاب همانند نایاب است . 
12 . دایرة المعارف فریدوجدی، ج 3، ص 336 . 
13 . تاریخ تمدن، ج 1، ص 72 . 
14 . زناشویی و اخلاق، ص 134 . 
15 . خاطرات و خطرات، مهدی‏قلی هدایت، ص 405 . 
16 . ر . ک . پوشاک اقوام مختلف، ترجمه یوسف کیوان شکوهی . 
17 . زن در آیینه تاریخ، علی اکبر علویقی، ص 115 . 
18 . روح القوانین، منتسکیو، ترجمه علی اکبر مهتدی، ص 325 . 
19 . برای تفصیل بیش‏تر به حجاب در ادیان الاهی از نگارنده مراجعه می‏شود . 
20 . اعراف (7): 27 . 
21 . لذات فلسفه، ص 151 . 

علی محمدی آشنانی / پرسمان شماره 4 

کتاب «با نیکی و عدالت، قشنگ میشه رفاقت» برای آموزش روابط اجتماعی منتشر شد

با نیکی و عدالت، قشنگ میشه رفاقت

علی محمدی آشنانی (شاعر)، سمیه طالعی فرد (تصویرگر)

   

---

قیمت پشت جلد:  10000 ریال

مشخصات کتاب تعداد صفحه: 30 نشر: نورگستر (19 دی، 1388) شابک: 964-8937-21-4 قطع کتاب: رحلی وزن: 150 گرم

کتاب «فرزندم تمیز باش عزیز باش» برای آموزش پاکیزگی به کودکان نشر یافته است!

فرزندم تمیز باش عزیز باش

علی محمدی آشنانی (تدوین)، سعید شریفی (تصویرگر)

   

---

قیمت پشت جلد:  9000 ریال

مشخصات کتاب تعداد صفحه: 22 نشر: نورگستر (19 دی، 1388) شابک: 964-94348-9-5 قطع کتاب: رحلی وزن: 100 گرم

کتاب «مهارت خودآگاهی» منتشر شد!

مهارت خودآگاهی؛ مرحله نخست: خودیابی

علی محمدی آشنانی

 

قیمت پشت جلد:  35000 ریال

مشخصات کتاب تعداد صفحه: 192 نشر: نورگستر (08 اسفند، 1391) شابک: 978-964-8937-54-1 قطع کتاب: پالتویی وزن: 550 گرم

هدف جامعه ی آرمانی قرآن

هدف جامعه ی آرمانی قرآن نویسنده: علی محمدی آشنانی چکیده :
	اغلب بلکه همه جوامع آرمانی بشری، هدف کلی خود را تحقق عدالت و تأمین کمال و سعادت آدمی، معرفی کرده اند، ولی به دلیل آن که سعادت، کمال و عدالت، در دیدگاه هر یک، تعریف و مصداق خاصی دارد، اهداف جزئی و تفصیلی آنان بسیار دیگرگون می گردد، زیرا پیش فرض های اصولی هم چون: نحوه ی نگرش به انسان، غایت را دنیا یا آخرت پنداشتن، مادی نگری یا وحی مداری، تعاریف ما را از سعادت، کمال و عدالت به طور اساسی تغییر می دهد.شاید بتوان گفت هدف کلی جامعه اسلامی نیز دست یابی به سعادت، کمال و عدالت حقیقی است اما در تعریف قرآن کریم، این امور تنها در پرتو معرفت و قرب به خدا قابل دست یابی است و بس. علامه طباطبایی می فرماید:« هدف اجتماعی اسلامی، سعادت حقیقی مبتنی بر عقل است به این معنا که می کوشد انسان، تعادلی در مقتضیات غرایز و نیروهای خود برقرار کرده تا آن اندازه در اقناع غرایز قدم بردارد که او را از عبادت که وسیله ی عرفان حق است باز ندارد. »
متن مقاله :
اغلب بلکه همه جوامع آرمانی بشری، هدف کلی خود را تحقق عدالت و تأمین کمال و سعادت آدمی، معرفی کرده اند، ولی به دلیل آن که سعادت، کمال و عدالت، در دیدگاه هر یک، تعریف و مصداق خاصی دارد، اهداف جزئی و تفصیلی آنان بسیار دیگرگون می گردد، زیرا پیش فرض های اصولی هم چون: نحوه ی نگرش به انسان، غایت را دنیا یا آخرت پنداشتن، مادی نگری یا وحی مداری، تعاریف ما را از سعادت، کمال و عدالت به طور اساسی تغییر می دهد. شاید بتوان گفت هدف کلی جامعه اسلامی نیز دست یابی به سعادت، کمال و عدالت حقیقی است اما در تعریف قرآن کریم، این امور تنها در پرتو معرفت و قرب به خدا قابل دست یابی است و بس. علامه طباطبایی می فرماید: « هدف اجتماعی اسلامی، سعادت حقیقی مبتنی بر عقل است به این معنا که می کوشد انسان، تعادلی در مقتضیات غرایز و نیروهای خود برقرار کرده تا آن اندازه در اقناع غرایز قدم بردارد که او را از عبادت که وسیله ی عرفان حق است باز ندارد. » (1) « مقصد نهایی که اسلام می خواهد جامعه ی بشری را بر اساس آن بسازد و به وحدت برساند، دین توحید ( یگانه پرستی ) است، لذا اسلام قوانین را هم بر اساس توحید وضع کرده است، اما در وضع قوانین فقط به تعدیل اراده ها و کارها اکتفا نکرده است، بلکه این قوانین را با امور عبادی تکمیل کرده و به علاوه، معارف حقیقی و اخلاق فاضله را نیز به آن افزوده است. » (2) تأمّل و عمق نگری در قرآن، نشان از آن دارد که چهار هدف هر چند ممکن است به ظاهر متفاوت به نظر برسند، هدفی واحد و یگانه هستند؛ هدف آفرینش، هدف برانگیختن پیامبران (علیه السّلام)، هدف زندگی انسان و هدف تشکیل جامعه ی آرمانی، (3) زیرا هدف از تشکیل جامعه ی آرمانی قرآن، زمینه، فضا و بسترسازی بلکه تحقق هدف خلقت، هدف بعثت و هدف بایسته ی زندگی انسان است. بدین سان هدف از تشکیل جامعه ی آرمانی قرآن، همان هدف آفرینش انسان در نظام هستی یعنی رساندن انسان به مقام خلیفة اللّهی (4) از طریق کسب معرفت خداوند (5) و برگزیدن بندگی و پرستش او در مقام عمل است. (6) همان گونه که هدف جامعه ی آرمانی، همان هدف بعثت انبیای الهی یعنی خداشناسی و یکتاپرستی، (7) از طریق تعلیم و تربیت (8) و برپا ساختن عدالت توسط مردم است. (9) هم چنان که هدف زندگی هر انسان مؤمن نیز همین است (10) و بایسته است که در همه ی شئون و اعمالش، بندگی خالصانه خداوند را هدف خود قرار دهد: ( قُلْ إِنَّ صَلاَتِی وَ نُسُکِی وَ مَحْیَایَ وَ مَمَاتِی لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ‌ ) (11) بگو: « در حقیقت، نماز من و سایر عبادات من و زندگى و مرگ من، براى خدا، پروردگار جهانیان است. مودودی نیز با تأکید بر یگانگی اهداف پیش گفته، می گوید: « در اسلام هدف زندگی انسان و هدف اجتماع، یک سان است و این هدف، اِعمال و اجرای قانون الهی و کسب خشنودی خداوند است. » (12) برخی، از آیات مربوط به رسالت انبیا در دعوت به توحید و بندگی خداوند (13) از یک سو و آیات مربوط به اقامه ی عدالت توسط انبیا (14) از سوی دیگر، چنین پنداشته اند که گویا توحید و عدالت، دو هدف جداگانه ی پیامبران هستند، ولی باید بدانیم که هرگز آفرینش، انبیا و جامعه ی آرمانی قرآن، از نظر هدف، دچار ثنویت ( دوگانگی ) نیستند و دو هدف جداگانه را به طور مستقل و جدا از یکدیگر دنبال نمی کنند، بلکه تأکید بر اقامه ی عدالت در جامعه ی آرمانی (15) نه بدان معناست که اقامه ی عدالت، هدفی مستقل از معرفت و بندگی خداوند است، بلکه اقامه ی عدالت نیز برای فراهم ساختن معرفت و بندگی خداوند صورت می پذیرد و خود جلوه ای از توحیدِ اجتماعی و عملی است. استاد مطهری با اشاره به این که دعوت به خدا و شناختن او، دعوت به توحید نظری و فردی است و دعوت به اقامه ی عدل و قسط در جامعه، برقرار ساختن توحید عملی و اجتماعی است، چنین نتیجه گیری می کند: « هدف اصلی، دعوت به توحید نظری و عملی است و اخلاق عالی انسانی که تخلق به اخلاق الهی است، در حقیقت، درجه و مرتبه ای از خداشناسی و خدا پرستی است. » (16) استاد مطهری، این حقیقت را به نیکویی چنین توضیح داده است: شک نیست که پیامبران (علیهم السّلام) برای هدایت مردم به راه راست و برای سعادت و نجات مردم مبعوث شده اند. در قرآن برای بعثت، دو هدف ذکر شده است؛ شناخت خدا و نزدیک شدن به او و برقراری عدالت و قسط در جامعه ی بشری، ولی از آن جا که هدف اصلی پیامبران (علیهم السّلام)، شناخت خدا و قرب اوست، باید دانست که توحیدِ اجتماعی در پرتو اقامه ی عدل، وسیله ای برای وصول به آن هدف عالی است. آری، اگر بر جامعه، نظام عادلانه و معتدلی حکم فرما نباشد و ارزش هایی هم چون اقامه ی عدل و نفی ظلم و تبعیض محقّق نگردد، حرکت خدا جویانه ی انسان، امکان پذیر نیست. پس تحقق عدالت و آزادی، مساوات و دیگر ارزش های اجتماعی هم چون مقدمه ای برای معرفت خدا و قرب به اوست ولی باید بدانیم که اقامه ی عدل صرفاً جنبه مقدمی ندارد، بلکه این مقدمه، خود مرتبه ی ضعیفی از آن هدف است. به تعبیر دیگر چنین نیست که اگر انسان به معرفت و پرستش کامل حق رسید، وجود و عدم ارزش های اخلاقی اجتماعی برای او یکسان باشد. (17) حقیقت مزبور را با تعابیر گوناگونی اندیشمندان دیگری نیز بیان کرده اند؛ به عنوان نمونه استاد مصباح یزدی می فرماید: « هدف اصلی و نهایی جامعه ی آرمانی اسلامی، استکمال حقیقی انسان هاست که جز از راه خداشناسی، خداپرستی، اطاعت کامل و دقیق از اوامر و نواهی الهی، کسب رضای خدای متعال و تقرب به درگاه او حاصل شدنی نیست. » (18) « حکومت، استقرار دین، و نظم و امنیت و آرامش، همه مقدمه است برای توسعه و تعمیق کمّی و کیفی خداپرستی و ایمان و توحید. » (19) بدین سان آرمان نهایی قرآن کریم برای جامعه ی انسانی آن است که افراد جامعه از لحاظ ایمان و معرفت دینی و نیز عمل صالح و پرهیزکاری به حدّ نصاب خاصی دست یابند و سازمان و نظام ویژه ای را برای سامان بخشی به روابط اجتماعی و نهادهای مربوط، بر اساس آموزه های اسلامی شکل دهند. برخی مفسران به استناد آیات قرآن، از اهداف به ظاهر دیگری سخن گفته اند؛ مثلاً پرستش خداوند و اقامه ی نماز، ادای زکات و امر به معروف و اجرای عدالت اجتماعی یا مبارزه با مفاسد اجتماعی را از اهداف تشکیل حکومت اسلامی دانسته اند، (20) ولی بدون شک، این امور از اهداف فرعی و به عبارت دقیق تر شکل و قالب و مصداق های اجرایی آن هدف کلی هستند. پی نوشت ها : 1. طباطبایی، المیزان، ترجمه ی موسوی، ج4، ص 172. 2. همان، ص 109. 3. اقتباس از: مطهری، تکامل اجتماعی انسان، بخش هدف زندگی و بعثت انبیا، ص 69-84. 4. ( وَ إِذْ قَالَ رَبُّکَ لِلْمَلاَئِکَةِ إِنِّی جَاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَةً )؛ بقره، آیه ی 30. 5. ( اللَّهُ الَّذِی خَلَقَ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ وَ مِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ یَتَنَزَّلُ الْأَمْرُ بَیْنَهُنَّ لِتَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ عَلَى کُلِّ شَیْ‌ءٍ قَدِیرٌ وَ أَنَّ اللَّهَ قَدْ أَحَاطَ بِکُلِّ شَیْ‌ءٍ عِلْماً )؛ طلاق، آیه ی 12. از امام حسین (علیه السّلام) نقل شده است: « إنَّ الله عزّوجل ما خلق العباد إلّا لیعرفوه فإذا عرفوه عبدوه »؛ علامه مجلسی، بحارالانوار، ج18، ص 390. 6. ( وَ مَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاَّ لِیَعْبُدُونِ‌ )؛ ذاریات، آیه ی56. 7. ( أَنْ أَنْذِرُوا أَنَّهُ لاَ إِلهَ إِلاَّ أَنَا فَاتَّقُونِ‌ )؛ نحل، آیه ی 2. 8. ( یَتْلُو عَلَیْکُمْ آیَاتِنَا وَ یُزَکِّیکُمْ وَ یُعَلِّمُکُمُ الْکِتَابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ یُعَلِّمُکُمْ مَا لَمْ تَکُونُوا تَعْلَمُونَ‌ )؛ بقره، آیه ی 151؛ آل عمران آیه ی 164 و جمعه، آیه ی 2 9. حدید آیه ی 25. 10. ( وَ مَا أُمِرُوا إِلاَّ لِیَعْبُدُوا إِلهاً وَاحِداً لاَ إِلهَ إِلاَّ هُوَ سُبْحَانَهُ عَمَّا یُشْرِکُونَ‌ )؛ توبه، آیه ی 31 و بیّنه، آیه ی 5 . 11. انعام، آیه ی 162. 12. مودودی، تئوری سیاسی اسلام، ترجمه ی محمد مهدی حیدرپور، ص 45. 13. اعراف، آیات 59، 65، 73، 85؛ هود، آیات 50، 61، 81، و... . 14. حدید، آیه ی 25. 15. ( لِیَقُومَ النَّاسُ بِالقِسطِ)، همان. 16. مطهری، وحی و نبوت، 33-38. 17. همان، ص 31-37. 18. مصباح یزدی، جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن و سنّت، ص 414. 19. همان، ص 316. 20. ناصر مکارم شیرازی و همکاران، پیام قرآن، ج10، ص 36 . منبع مقاله : محمدی آشنانی، علی؛ (1392)، جامعه آرمانی قرآن کریم، قم: مؤسسه بوستان کتاب، ( مرکز چاپ و نشر دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم)، چاپ اول