حجاب | چهارشنبه هفتم مهر ۱۳۸۹ - 17:30
یکی از امتیازات انسان، در مقایسه با موجودات دیگر، تهیه پوشش مناسب
برای اندام خویش است . بر این اساس، لباس پوشیدن یکی از شؤون و ویژگیهای
انسان است . لباس، افزون بر حفظ انسان از سرما و گرما و برف و باران و یاری
دادن وی در حفظ عفت و شرم، در آراستگی و زیبایی آدمی نیز نقشی مهم ایفا
میکند و میتوان آن را نشان دهنده گرایش اعتقادی فرد و تعلق وی به فرهنگی
خاص دانست . قرآن کریم ضمن نعمت و هدیه خداوند خواندن لباس به کارکردهای
مختلف آن اشاره میکند و میفرماید: «ای فرزندان آدم، برای شما لباسی فرو
فرستادیم که اندام شما را میپوشاند و مایه زینتشما است و لباس تقوا بهتر
است . این از آیات خداوند است . باشد که متذکر شده پند گیرید .» (1)
در
این راستا، پوشش اعضای جنسی به دلایل گوناگون از اهمیتبیشتری برخوردار
است . برابر متقنترین کتاب آسمانی، قرآن و دیگر کتب مقدس، تاریخ رویکرد
آدمیان به پوشش از نخستین انسانها یعنی حضرت آدم و حوا آغاز میشود . در
قرآن کریم آمده است: «فلما ذاقا الشجرة بدت لهما سواتهما و طفقا یخصفان
علیهما من ورق الجنة; و آنگاه که آدم و حوا از آن درخت ممنوع چشیدند، پوشش
خود را از دست دادند [عورتشان آشکار گردید] و به سرعتبا برگ درختان بهشتی
خود را پوشاندند .» (2)
در کتاب مقدس نیز میخوانیم: «چون زن دید که آن
درختبرای خوراک نیکو است و به نظر خوشنما و درختی دلپذیر، دانش افزا .
پس از میوهاش گرفته بخورد و به شوهر خود نیز داد و او خورد . آنگاه چشمان
هر دوی ایشان باز شد و فهمیدند که عریانند . پس برگهای انجیر به هم دوخته،
سترها برای خویشتن ساختند . . . . و خداوند، رختها برای آدم و زنش از
پوستبساخت و ایشان را پوشانید . (3)
بر اساس پژوهشها، از آغاز پیدایش
انسان، هر یک از زن و مرد کوشیده است تا پوشش مناسب خود را تهیه کند .
آدمی نخستبا برگ درختان، سپس با پوستحیوانات و بعدها با دستبافتهای
خود، خویش را پوشاند . (4) تمام کسانی که زندگی بشر و تحولات آن را ارزیابی
کردهاند . بر این تلاش تاکید ورزیدهاند; برای نمونه دکتر شیبانی در کتاب
«تاریخ تمدن» ، با اشاره به این که تمدن سومریها از نخستین تمدنهای
بشری است، مینویسد: «نخستین دستهای از نژاد انسان که در این نواحی متمرکز
شدند و نخستین شهر حقیقی را بنا نهادند، سومریها بودند; و چون سرزمین
آنها بیاندازه حاصلخیز بود، در سال دو مرتبه محصول برداشت مینمودند و به
گلهداری و پرورش دام میپرداختند و از الاغ و گوسفند و بز و گاو نر
استفاده میکردند . از پشم و کرک بز پارچه تهیه مینمودند و از پارچههای
کتانی که به آن نام گاد، (gud) میدادند، البسه (انواع لباس) درست میکردند
.» (5)
خوشبختانه با پیشرفت صنعت و دستیافتن به منابع و ابزار جدید،
پوشش نیز از تغییرات تکاملی بهرهمند گردید و انسان به پوشاک مناسبتر
دستیافت . نکته قابل توجه آن است که اگر چه حیات آدمیان از همان آغاز با
«پوشش» پیوند خورده است، به دلیل وجود نوعی احساس حیای طبیعی در جنس ماده،
زنان در طول تاریخ در امر پوشش تلاش و جدیتبیشتر از خود نشان دادهاند .
(6) دانشمندان، در مورد علت اشتیاق و جدیتبیشتر زنان، نظرهای گوناگون
ارائه دادهاند; بسیاری ریشه اشتیاق بیشتر زنان به پوشش را طبیعت آنان
دانستهاند . دکتر فخری، دانشمند فیزیولوژیست مصری، در این باره مینویسد:
نوعی احساس حیا در حیوانات وجود دارد; زیرا میل به اختلاط جنسی در حیوانات
به صورت ادواری است; یعنی در مقاطع خاصی از زمان چنین میلی وجود دارد و در
مقاطع دیگر زمانی تمایلی به آمیزش جنسی در آنان به چشم نمیخورد . در چنین
مواقعی، آنان نوعی احساس حیای تناسلی دارند . بنابراین، ممکن استبگوییم
اصل و مبدا احساس حیا، همان احساس طبیعی جنس ماده در مورد حیا است و به
همین جهت، میبینیم نوع احساس حیا در زنان از مردان قویتر است . (7) ویل
دورانت نیز میگوید: «شرمگینی، خاص نوع انسان نیست و شباهت آشکاری دارد به
کراهتحیوان ماده از جفتشدن در غیر فصل جفتجویی یا خارج از حد معتاد آن .
مسلما ریشه شرمگینی نیز از همین جا است .» (8)
در مقابل، ویلیام جیمز،
روانشناس معروف، حیا را امری اکتسابی میداند و مینویسد: «زنان دریافتند
که دست و دلبازی مایه طعن و تحقیر است و این امر را به دختران خود یاد
دادند . . . .» یکی از محققان سبب گرایش زنان به حیا را چنین توضیح داده
است: «خودداری از انبساط و امساک در بذل و بخشش، بهترین سلاح برای شکار
مردان است . . . مرد جوان به دنبال چشمان پر از حیا است و بی آن که بداند،
حس میکند که این خودداری ظریفانه از یک لطف و دقت عالی خبر میدهد .» (9)
شوپنهاور نیز حیای زن را رهاورد پیمان پنهانی زنان برای افزایش ارزش و
جذابیتخود و وادار ساختن مرد به جست و جو میداند . (10)
طبق این دیدگاه، حیا امری غریزی نیست; به نوعی در نهاد زنان ریشه دارد و از سرشتخاص آنان بر میخیزد .
به
هر حال، به گواهی متون تاریخی، در میان اکثر قریب به اتفاق ملتها و
کشورهای جهان حجاب زنان معمول بوده است . مؤرخان، بهندرت از اقوامی بدوی
که زنانشان دارای حجاب مناسب نبوده یا برهنه در اجتماع ظاهر میشدند، نام
میبرند . تعداد این اقوام آن قدر اندک است که در مقام مقایسه قابل ذکر
نیستند . (11) از اینرو، میتوان نتیجه گرفت: در اقوام بدوی و غیرمتمدنی
که زنانشان حجاب مناسب نداشتند، وجود برخی موانع، سبب جلوگیری از بروز
استعدادهای طبیعی و فطری زنان شده یا عواملی ناشناخته انحراف آنان از مسیر
فطرت را رقم زده است .
حجاب زنان در طول تاریخ، فراز و نشیبهای بسیار
دیده و در سایه فرهنگها و سلیقههای حاکمان و متنفذان مذهبی تشدید یا
تخفیف پذیرفته، ولی هماره تداوم یافته و هیچگاه به طور کامل از میان نرفته
است . بسیاری از مؤرخان به گستردگی دامنه حجاب و رواج آن در بین زنان
اشاره کردهاند . فرید وجدی با تصریح به قدمتحجاب، با استناد به
دایرةالمعارف لاروس، گزارشی مفصل از پوشاندن صورت و همه اندامها توسط
زنان یونانی و فنیقی ارائه میدهد و از رواج حجاب در میان زنان اسبرطا،
سیبری، آسیای صغیر، فارس و عرب سخن میگوید . (12)
ویل دورانت زنان
بریتانیای جدید و جزیره برنئو را دارای حجاب کامل خوانده است . (13) راسل
کیفیتحجاب در عصر ملکه ویکتوریا را شدید میشمارد . (14) و مهدیقلی هدایت
از رواج حجاب در چین سخن میگوید . (15)
بسیاری از متفکران، برابر
آیات قرآن و کتاب مقدس - آدم و حوا بدون حضور ناظری بیگانه از برهنگی احساس
شرم کردند و بدون آن که تحت تاثیر هیچ آموزه، فرمان یا تذکری قرار گیرند،
به وسیله برگهای درختان بهشتی به سرعتخود را پوشاندند - راز رویکرد انسان
به پوشش را نهاد و فطرت او دانستهاند; زیرا اولا، نخستین انسانها به طور
فطری به پوشش روی آوردهاند . ثانیا، گزارشهای موجود به خوبی اثبات
میکند که حجاب زن در نقاط مختلف جهان به طور کامل رعایت میشده و در بعضی
از موارد با شدت و سختی همراه بوده است . ثالثا، اگر اکنون نیز به لباس ملی
کشورهای جهان بنگریم، معمول بودن حجاب زنان را به خوبی در مییابیم . آقای
«براون واشنایدر» در کتابی به نام «پوشاک اقوام مختلف» تصویر لباسهای
ملی و رایج کشورهای مختلف جهان از عهد باستان تا قرن بیستم را به تفصیل
ارائه کرده است . نگاهی کوتاه به این کتاب نشان میدهد یهودیان، مسیحیان،
اعراب، یونانیان، اهالی رم، آلمان، خاور نزدیک و . . . حجاب را به طور کامل
رعایت میکردند و اکثرا سر خویش را نیز میپوشاندند . برابر تصاویر این
کتاب، کاهش تدریجی حجاب زنان از نیمه دوم قرن هیجدهم در اروپا آغاز شد; ولی
حتی تا اواخر قرن نوزدهم، اروپاییان همچنان لباس بلند میپوشیدند و سر را
نیز میپوشاندند . (16)
متداول بودن حجاب در میان ملل مختلف که عقیده،
مذهب و شرایط جغرافیایی متفاوت داشتند، نیز نشان دهنده تمایل فطری زنان به
حجاب دانسته شده است . بسیاری از جامعهشناسان حجاب زن را مقتضای طبیعی
جامعه بشری معرفی کردهاند . مونتسکیو مینویسد: «قوانین طبیعتحکم میکند
زن خوددار باشد; زیرا مرد با تهور آفریده شده است و زن نیروی خودداری
بیشتری دارد . بنابراین، تضاد بین آنها را میتوان با حجاب از بین برد و
بر اساس همین اصل، تمام ملل جهان معتقدند که زنان باید حیا و حجاب داشته
باشند .» (17)
در نظر منتسکیو، از دست رفتن عفت زنان به قدری نواقص و
معایب پدید میآورد و روح مردم را فاسد میکند که اگر کشوری بدان دچار
گردد، در بدبختیهای فراوان فرو میرود . به خصوص در حکومت دموکراسی از دست
رفتن عفتسبب بزرگترین بدبختیها و مفاسد میشود و اساس حکومت را از بین
میبرد . بدین جهت، «در جمهوری نه تنها اخلاق فاسد بلکه تظاهر به فساد
اخلاق و سبکی را نیز منع کردهاند; چه آن که عشوهگری و طنازی که از بیکاری
زنها تولید میشود، نتیجهاش آن است که قبل از آن که خود زنها را فاسد
کند، دیگران را فاسد مینماید .» (18)
با عنایتبه تمایل فطری زن و نقش
حیاتی پوشش زنان در کنترل و هدایت غرائز شهوانی در مسیر صحیح و جلوگیری از
فساد و تباهی جامعه، پیامبران الاهی، هماهنگ با فطرت انسانی زنان، آنان را
به حجاب فراخواندند و بدین وسیله اشتیاق درونیشان را با قوانین تشریعی
استحکام بخشیدند . (19)
آری، پروردگار جهانیان از یک سو گرایش به پوشش
را در نهاد زنان به ودیعت گذارد; از سوی دیگر، پوشاک را در لابهلای
نعمتهای بیکرانش به بشر ارزانی داشت; و از سوی سوم «حجاب» را بر زنان
واجب ساخت تا گوهر هستی «زن» در صدف پوشش صیانت گردد و جامعه از فرو
افتادن به گرداب فساد و تباهی نجات یابد . قرآن کریم برهنگی و کنارگذاشتن
لباس را دام شیطان معرفی میکند و انسانها را از فروافتادن در چنین دامی
بر حذر میدارد: «ای فرزندان آدم، مبادا شیطان شما را بفریبد آنچنان که پدر
و مادر شما را از بهشتبیرون راند و لباسشان را از تنشان بیرون آورد تا
عورتشان را به آنها بنمایاند . همانا شیطان و گروه وابسته به او، شما را
از جایی [یا به گونهای] میبینند که شما آنها را نمیبینید . ما شیاطین
را اولیا و دوستان کسانی قرار دادیم که ایمان نمیآورند .» (20)
از نظر
تاریخی، شکل نوین بیحجابی از قرن نوزدهم آغاز شد . پس از رنسانس و انقلاب
علمی صنعتی، به ویژه پس از جنگ جهانی دوم، به تدریج زمینه لازم در اروپا
فراهم گردید و با وقوع نهضتبه اصطلاح آزادی زنان! کنار گذاشتن حجاب مورد
تشویق و تکریم قرار گرفت; به گفته ویل دورانت، فیلسوف تمدننگار غرب،
کارخانهداران بزرگ برای استفاده از نیروی کار ارزان قیمت زنان و حضور آنان
در محیط کار، تبلیغات وسیعی را آغاز کردند و زنان نیز که از حقیقت امر
ناآگاه بودند، برای دستیافتن به حقوق از دست رفته خویش تلاش فراوان کرده،
موجی جدید به وجود آوردند که «نهضت زنان برای آزادی» نامیده شد و در باره
ضرورت آن تبلیغات وسیعی در مطبوعات انجام گرفت . (21) دامنه این اقدامات
کمکم کشورهای اسلامی را نیز فرا گرفت . نخستین کشور اسلامی که به صورت
رسمی به کشف حجاب بانوان روی آورد، افغانستان بود . دومین کشور ترکیه بود
که پس از سقوط دولت عثمانی، در سال 1313 منع حجاب در آن رسمیتیافت . در
ایران نیز رضاخان، در هفدهم دی ماه 1314، به صورت رسمی کشف حجاب را اجرا
کرد .
پینوشت:
1 . اعراف (7): آیه 27 .
2 . اعراف (7): آیه 22 .
3 . تورات، سفر پیدایش، باب 3، آیات 6- 8 و 20 و 21 .
4
. ویل دورانت در صفحه 155 نخستین جلد تاریخ تمدن درباره پوشاک انسان و
تاریخ صنعتبافندگی مینویسد: از آن وقت که انسان توانستسنجاق و سوزن را
بسازد، به بافندگی پرداخت; و نیز میتوان گفت که، از وقتی که انسان بافندگی
را آغاز کرد بر حسب ضرورت سوزن و سنجاق را ساخت; چون انسان تنها به این
خشنود نبود که با پوستحیوانات خود را بپوشاند . با پشم گوسفند و الیاف
گیاهان لباسهایی را برای خود تهیه کرد و همین لباس ساده است که جامه رد
هندی و شنل یونانی و لنگ مصری قدیم و سایر اقسام گوناگون و جذاب لباس انسان
را در عهدهای مختلف تشکیل داده است . در این هنگام است که بافندگی از
مهمترین هنرهای مخصوص زن گردیده است . دوکها و ماسورههایی که در میان
عصر جدید به دست آمده، به خوبی نشان میدهد که صنعت عظیم بافندگی ریشه دوری
دارد .
5 . تاریخ تمدن، نظام الدین مجیر شیبانی، ص 43 .
6 . المراة و فلسفة التناسلیات، فخری، ص 278، لذات فلسفه، ویل دورانت، ص 129 .
7 . المراة و فلسفة التناسلیات، فخری، ص 278 و 280 و 289 .
8 . لذات فلسفه، ویل دورانت، ترجمه عباس زریاب، ص 129 .
9 . همان، ص 129 .
10 . حسینی نجفی، ص 116 .
11 . النادر کالمعدوم; موارد کمیاب همانند نایاب است .
12 . دایرة المعارف فریدوجدی، ج 3، ص 336 .
13 . تاریخ تمدن، ج 1، ص 72 .
14 . زناشویی و اخلاق، ص 134 .
15 . خاطرات و خطرات، مهدیقلی هدایت، ص 405 .
16 . ر . ک . پوشاک اقوام مختلف، ترجمه یوسف کیوان شکوهی .
17 . زن در آیینه تاریخ، علی اکبر علویقی، ص 115 .
18 . روح القوانین، منتسکیو، ترجمه علی اکبر مهتدی، ص 325 .
19 . برای تفصیل بیشتر به حجاب در ادیان الاهی از نگارنده مراجعه میشود .
20 . اعراف (7): 27 .
21 . لذات فلسفه، ص 151 .
علی محمدی آشنانی / پرسمان شماره 4